Przetacznik (Veronica Officinalis L.)
PRZETACZNIK LEŚNY (Veronica Officinalis L.) to bylina z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca na terenie całej Europy i części Syberii. W Polsce powszechnie rośnie w stanie dzikim na wilgotnawych glebach. Ma łodygi płożące i korzeniące się, owłosione, osiągające długość 20cm, liście jajowate lub eliptyczne, brzegiem karbowane, krótkoogonkowe oraz niebieskie 4-płatkowe kwiaty w długich gronach. Surowcem leczniczym jest ziele przetacznika (Herba Veronicae) zbierane w początkach lub w czasie kwitnienia, od czerwca do lipca.*
W dawnym piśmiennictwie polskim spotyka się nazwy - pnibok, przetarszon, włośnik, przerwan, przerwibon, określające Veronica officinalis. W dawnych obrzędach używano go przeciw złym duchom.
W lecznictwie ludowym stosowano przetacznik głównie w chorobach dróg oddechowych, ale także przykładano go przeciw kolkom, do inhalacji, przeciw febrze, a nawet niepłodności.**
W Zielniku Syreniusza (1613) czytamy o działaniu przetacznika w chorobach układu oddechowego: ‘Wielkie ma zalecenie to ziele od poślednieyszych ziołopisów / do wielu chorob y niedostatków ludzkich / zwłaszcza / płucom zranionym / zawrzedziałym / y gnić poczynającym / y chociaby co iuż zgniłego / przez kaszel y charkanie wyrzucane było. Także dychawicznym / ciężko tchnącym. Kaszlom ciężkim.Suchotnym. Ropą plującym’… zalecał Syreniusz wódkę na Prochu z Przetarznika - ‘Owa wszelkim niedostatkom piersi / bardzo iest lekarstwem użytecznym.’
Radził Syreniusz przetacznik używać na wszelakie problemy dermatologiczne: ‘Rany krwawe / cięte leczy. Wrzody zastarzałe złe goi. Sokiem tego ziela wymywając / a prochem z niego zasypując / abo w wodzie warzyć / a trochę Hałunu do tego przydać / wymywać. Liszaie / Swierzb / y wszelakie ciała zeszpecenie spądza / y wychedaża / taż wodą omywać’. Również trąd i ukąszenia od pająków.
Ceniony był przetacznik przez mistrza Syreńskiego za swe właściwości odtruwające i oczyszczające organy wewnętrzne i krew: ‘Wątrobę zamuloną wychędaża. Śledzionę zatkaną otwiera. Zawracaniu głowy iest lekarstwem. Macicę zaplugawioną. Nyrki zaćpane. Męchyrz zamulony wyczyścia. Zołądek posila osłabiały.Zołta niemoc spądza. Krew poleruje i czyści. Kliiowate fusy rozprawuie. Wilgotności hrube rościeńcza / prochu tego ziela po ćwierci łota z wódką iegoż abo z iuchą warzonego używać.’***
Działanie przetacznika jest wykrztuśne, przeciwkaszlowe, moczopędne, żółciopędne, rozkurczowe, uspokajające, ochronne na miąższ wątroby, odtruwające, regulujące wypróżnienia i przemianę materii, pobudzające wydzielanie soków trawiennych i apetyt. Wyciągi z przetacznika stosuje się na kaszel, przeziębienie, nieżyt dróg oddechowych, choroby skórne i zakaźne, w uszkodzeniu wątroby, kamicy i zapaleniu pęcherzyka żółciowego, stanach zapalnych wątroby i trzustki, nieżycie jelit i żołądka, w zaburzeniach przemiany materii, zatruciach oraz w zaburzenia trawienia.****
Dr Henryk Różański pisze:,Napar z suchego ziela przetacznika lub macerat ze świeżego przemielonego ziela przetacznika wzmaga wydalanie moczu i potu oraz szkodliwych produktów przemiany materii. Wzmaga wydzielanie żółci, reguluje wypróżnienia. Leczy zaburzenia trawienne, nieżyty oskrzeli i płuc, wzmaga odporność. Zwiększa wydalanie związków azotowych z moczem i potem oraz niektórych szkodliwych metabolitów z żółcią. Podany z miodem łagodzi kaszel, wzmacnia i poprawia wentylację płuc. Rozszerza oskrzela, pobudza ruchy migawkowe nabłonka w drogach oddechowych, przez co ułatwia odkrztuszanie i oczyszczanie błon śluzowych. Kwasy fenolowe, alkohole cukrowe, irydoidy i fitosterole mają właściwości przeciwzapalne, przeciwdroboustrojowe, odtruwające, przeciwbólowe oraz żółciopędne i moczopędne. Ochraniają miąższ wątroby przed uszkodzeniem chemicznym. Przetacznik łagodzi objawy alergii. Irydoidy działają przeciwreumatycznie. Macerat i napar z ziela przetacznika wspomagają leczenie wrzodów żołądka i jelit, szczególnie w połączeniu z lukrecją.'****
Napar: 2 łyżki przetacznika zalać 2 szklankami wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić.
Pić 3-4 razy dz. po 100 ml.
Miejscowo można stosować napar przy różnych wypryskach, atopowym zapaleniu skóry, owrzodzeniach troficznych, trądziku pospolitym, trądziku różowatym, suchym zapaleniu skóry lub stosować w okładach do leczenia zapalenia spojówek i powiek, podrażnień gałki ocznej, łagodzenia objawów zmęczenia oczu. Wodny wyciąg z przetacznika działa na skórę przeciwzapalnie, antyseptycznie, ściągająco, odżywczo i odkażająco.*****
Odwar wykrztuśny: zmieszać 50 g ziela przetacznika i 20 g korzenia pierwiosnka. 1 łyżkę tej mieszanki zalać szklanką zimnej wody, ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie 5 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 łyżki co 2-3 godziny po jedzeniu jako środek wykrztuśny w suchym kaszlu, chrypce i nieżycie oskrzeli.*
Mieszanka na bóle, stany zapalne i niewydolność wątroby, uszkodzenie miąższu wątroby, kamicę/ zapalenie pęcherzyka żółciowego, zastoje żółci, nieżyt żołądka i jelit, niestrawność, zaparcia, zaburzenia przemiany materii i trawienne:
Ziele przetacznika - 2 łyżki
Ziele poziewnika - 1 łyżka
Liść babki - 1 łyżka
Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka
Kłącze perzu - 1 łyżka
Korzeń łopianu - 1 łyżka
Liść mięty - 2 łyżki
Kłącze tataraku - 1 łyżka
Ziele dziurawca - 1 łyżka
Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml.****
* Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniecki, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa 1987.
** Monika Kujawska, Łukasz Łuczaj, Joanna Sosnowska, Piotr Klepacki, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fishera, Wrocław 2016.
**** Szymon Syreński, Zielnik D. Symona Syrenniusa, TOM III (Księgi 637-912), Kraków 1613 – Krosno 2017.
**** Henryk Różański, http://www.gramzdrowia.pl/dr-henryk-rozanski/fitoterapia-ziololecznictwo-ziola-drzewa-krzewy/przetacznik-veronica-scrophulariaceae.html
***** Henryk Różański, http://rozanski.li/334/przetacznik-lesny-veronica-officinalis-l-i-irydoidy/